زلزله تهران هم به منظور بافت‌های فرسوده خطرناک هست و هم به منظور برج‌های تازه‌ساز
نیو صدر- ساختمانی مـی‌ریزد، زلزله تهران 4 5 میلیون کشته می دهد آتش‌سوزی رخ مـی‌دهد، درون شـهری زلزله‌ای مـی‌آید و بحث‌ها درباره خطرات مرگبار زلزله احتمالی تهران زیـاد مـی‌شود، از یک شـهروند عادی که تا شـهردار تهران همگی درباره مدیرت‌بحران، ایمن سازی ساختمان‌ها و ... زلزله تهران 4 5 میلیون کشته می دهد صحبت مـی‌کنند. زلزله تهران 4 5 میلیون کشته می دهد اما چندی بعد ناگهان این موضوع فراموش مـی‌شود انگار دیگر چون ساختمانی نریخته قرار نیست درون تهران زلزله بیـاید.
اما زمـین‌شناسان بر این باور نیستند، گسل شمال تهران درون ۳۰ هزار سال گذشته حدود هر سه هزار و پانصد هزار سال یک لرزه حدود ۷ ریشتری داشته و آخرین زلزله ۷ ریشتری هم به منظور ۳۲۰۰ سال پیش هست که گفته مـی شود تمدن قیطریـه را از بین هست و ما الان درون محدوده زمانی گسیختگی مجدد گسل شمال تهران قرار گرفتیم. بـه گفته متخصصان این زلزله احتمالی پیـامدهای بسیـار مرگباری هم دارد، پیشبینی‌ها از مرگ ده‌ها هزار نفر که تا مـیلیون‌ها نفر مـی‌گوید.
دکتر فریبرز ناطقی الهی مـهندس زلزله و مقام‌سازی و استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی درون این رابطه مـی‌گوید: زلزله تهران 4 5 میلیون کشته می دهد درون کشورهای مشابه و شـهرهای لرزه‌خیز گویـا راه به منظور بهبود و توانمند شـهر درون برابر زلزله فراهم شده و در عمل هم جواب داده! حال چرا ما این مقدار عقب کشیده ایم و عملا، درون حال تسلیم و انتظار فاجعه، ادامـه حیـات مـی دهیم، یک سوال کلیدی است.
برای این سوال کلیدی و علل آسیب پذیری تهران درون زلزله که جوابش شاید بتواند موجب برنامـه‌ای تازه به منظور مدیریت زلزله تهران شود ناطقی خود پاسخی داده است:
۱- جمعیت - فقر و بیکاری - حاشیـه نشینی
بعد از انقلاب و جنگ تحمـیلی و تحریم ها، سه نوع مـهاجرت بـه شـهرهای بزرگتر از جمله تهران بصورت جدی درون ایران آغاز شد؛ اول مـهاجرت مردم جنگ زده، دوم مـهاجرت مردمـی کـه به دلیل تحریم ها و نبود رونق اقتصادی از شـهر خود مـی‌رفتند و سوم سرمایـه داران شـهرها و روستاها کـه برای گم شدن درون انبوه مردم و به چشم نیـامدن درون شـهرهای کوچکتر، مـهاجرت د.
گروه اول و دوم با امکانات کمتر جذب حاشیـه نشینی و مـهاجران نوع سوم بـه مناطق بـه اصطلاح شمال شـهر کشیده شدند و حالا هر دو دسته اسباب آسیب‌پذیری شـهر شدند؛ حاشیـه نشینان با پناه بردن بـه بناهای فاقد هرگونـه مقاومت درون برابر زلزله و ثروتمندان مـهاجر بـه مناطق شمالی شـهر و ورود انبوه ثروت آنـها بـه ساخت برج‌ها و رونق ساخت و سازها و اضافه بر تعداد ساختمانـهای گرانتر ولی بی کیفیت و جذب تعداد کثیری از جمعیت کشور بـه این ساختمانـها منجر بـه در خطر افتادن شـهر شدند. اکنون درون تهران 4.5 مـیلیون درون حاشیـه تهران زندگی مـی کنند، درون منازلی کـه فاقد هرگونـه مقاومتی است، بـه همـین دلایل یک تکان بزرگ زمـین درون تهران آسیب‌پذیری سنگینی بـه ساختمانـهای بـه اصطلاح مـهندسی، سازه‌های بی‌کیفیت کـه در دوران رونق ساخت و ساز سريع تهران درون سالهای پيشين ساخته شده‌اند، مـی توان متصور بود !
پس فقر، بیکاری و در مواردی ثروتمندی یکی از عوامل مستقیم و غیر مستقیم موجبات آسیب‌پذیری شـهر را فراهم ساخت کـه در این امر عدم مداخله دولتمردان و شـهرداری های وقت نیز خود بـه این امر دامن زد کـه حقیقتا نابخشودنی است
۲- باورهای سنتی و اعتقادی
در طول تاریخ ایران و شکل گیری اعتقادات و باورها و با توجه بـه تاریخ پر تلاطم آن از سوی اقوام مختلف بـه هرحال باورها و عقایدی درون فرهنگ جاری کشور شکل گرفته است. این باور درون خصوص بلایـا و حوادث درست یـا غلط یک شکل تسلیم و زانو زدن شده و عملا متقاعد شدن بـه امر تسلیم، رنگ زیـادی بـه خود گرفته است. درون عقاید مذهبی ما نیز علی رغم تسلیم درون امر خالق جای نیـامده کـه مثلا شما همـه چیز را بـه امان خدا رها کنید! مثلا درون مسیل رودخانـه خانـه بنا کنید و بعد بگوید تقدیر هر چه هست همان خواهد شد! بله درون "نـهایت" تقدیر بر تدبیر غلبه دارد ولی اینکه نـهایت چیست، قابل تامل است، یـا بـه عبارتی تقدیر همان نقطه تقدیر و تسلیم روز واقعه هست نـه جلوتر نـه عقبتر و تا نرسد وجود فعلی ندارد.
۳- وسعت
آسیب‌پذیری درون رابطه با زلزله بدون شک با وسعت و جمعیت منطقه مورد نظر رابطه مستقیم دارد. فرض کنید اگر شـهر مورد نظر یک کیلومتر درون یک کیلومتر باشد هم مـی‌شود آسیب‌پذیری دقیق ان را ارزیـابی کرد هم مـی‌شود درمان را انجام داد و هم برنامـه مقابله طراحی کرد. این درون حالی هست که اگر منطقه بـه ده کیلومتر درون ده کیلومتر تغیر یـابد مسلما این فرایند و مدیریت آن بصورت تصاعدی بالا رفته و مسایل دیگر ده برابر نخواهند بود بلکه صدها برابر خواهد شد.
حال تهران بزرگ را با ابعاد موجود فرض کنید از شرق بـه لواسانات و تا کم و بیش فیروزکوه، از جنوب که تا پایینتر که تا فرودگاه امام و از غرب بـه کرج و تا هشتگرد، امروزه وسعت پیدا کرده است. حقیقتا این وسعت با چه امکاناتی قابل مدیریت مـی تواند باشد؟
بسیـاری از کارخانجات و کارگاه‌های شیمـیای کـه ساخت انـها بـه بیش از ۵۰ سال پیش بر مـی‌گردد، پالایشگاه تهران و ... بسیـاری از بناهایی کـه ابتدای ترین موارد ایمنی را درون برابر نـه تنـها زلزله بلکه یک سانحه کوچک را هم ندارند! حال حتما سوال شود چرا اجازه بزرگ شدن تهران که تا این حد داده شد و باید قبول کرد کـه این وسعت بزرگ شـهری، خود یکی از مشکلترین عوامل آسیب‌پذیری تهران حتما قلمداد شود.
۴- لرزه خیزی بالا
موقعیت قرارگیری تهران حقیقتا تمام مسایل زلزله را درون خود جا مـی‌دهد؛ تهران اولیـه شاید به منظور جمعیتی مثلا 700 هزار نفر خوب بود ولی درون زمان پهلوی به منظور شـهری 4 مـیلیون نفر نفر برنامـه ریزی شد و سپس درون اواخر دوران رژیم قبل و بعد از انقلاب بـه دلیل عدم درک و توجه مسئولان شـهری ناگهان شـهر وارد پهنـه های خطرناک شد. ساخت و سازها درون عمل درون محدوده گسل ها انجام شد. ۵-۶ گسل اصلی درون شمال و جنوب تهران و به تازگی وسط تهران کنار برج مـیلاد و گسلهای پر اهمـیت شرق و غرب تهران از فیروزکوه که تا اشتهارد و بنا بـه گفته زمـین شناسان ٦٠ گسل فرعی و تازه تعدادی ریز گسل و گسلهای ناشناخته درون تهران وجود دارد، دقیقا مـهمترین دلیل درون آسیب‌پذیری تهران درون برابر زلزله همـین موقعیت جغرافیـای آن مـی تواند محسوب شود. بـه عبارتی یـا روی گسلی هستیم یـا نزدیک گسل.
گفتنی هست که آسیب‌پذیری ساختمانـها و مستحدثات تابع مسایل عدیده هستند کـه یکی از آنـها فاصله با کانون زلزله، گسلش رخ داده، محتوی ی، بزرگی، مدت زمان و ... است. ولی بـه هر حال موجب اصلی و منشاء نیروهای ناخواسته بر مستحدثات، مردم و المانـهای شـهری است. از سوی دیگر حتما دانست کـه این پهنـه متاسفانـه انقدر هم ارام نیست و فعالیت های لرزه ای زیـادی درون منطقه وجود دارد.
تصویر زیر نمونـه فعالیت های لرزه ای درون پهنـه تهران بزرگ را نشان مـی دهد. دایره ها، زلزله و بزرگی دایره ها بزرگی زلزله ها را نشان مـی دهد کـه با یک نگاه مـی‌شود پی بـه فعال بودن پهنـه برد و حقیقتا نگران آسیب‌پذیری سنگین آن بود.
۵- بافت های فرسوده
بافت فرسوده از دیدگاه معماران و شـهر سازان یک معنی و از دیدگاه مـهندسان سازه و زلزله یک تعریف دیگر دارد.
از نظر مـهندسان زلزله، ساختمانی شامل بافت فرسوده مـی‌شود کـه فاقد ضوایط مقاومت درون برابر زلزله باشد. مصالح بنا، نیمـه اسکلت، اسکلت دار فاقد سیستم بار بر زلزله، سیستم های مختلط از مصالح گوناگون و... تماما درون محدوده فرسوده قرار مـی‌گیرد. انچه درون ادبیـات امروزی به منظور بافت فرسوده درون کشور استفاده مـی‌شود منطقه‌ای هست که بناهای خشتی و گلی و یـا بافت های حاشیـه شـهر را شامل مـی شود و امار ان مسلما زیـاد هست حتی بدون تعریف سازه‌ای آنـها! اگر ملاک را همان تعریف مـهندسی سازه و زلزله فرض کنیم بدون شک آمار شامل بیشتر ساختمان‌های شـهر مـی‌شود. این بناها عموما کوتاه قامت هستند و در امداد و نجات شاید بتوان فرض کرد دسترسی بـه آنـها درون کوچه های تنگ، با حداقل اوار برداری، کمـی ساده تر باشد لذا حتما قبول کرد تخریب و آسیب‌پذیری این بناها زیـاد است، ولی از سویی شاید امکان نجات کمـی بهتر از تخریب بلندمرتبه‌ها باشد. درون ضمن توجه بـه امار زياد اينگونـه بناها انتظار مي رود كه درون زلزله اين بافت ها متحمل اسيب زياد شوند و بدليل عدم دسترسی ساده و سهل بـه انـها از ميان تخريب‌های منطقه‌ای آمار بسيار ناخوشايندی از آسيب‌پذيری درون تهران رخ دهد
۶- بافت های جدید
شاید درون نگاه اول تصور این باشد کـه بافت های جدیدتر حتما درون مقابل زلزله درون امان خواهند بود. همانگونـه کـه قبلا بحث شد زلزله و لرزه خیزی منطقه و در همـین وادی، خاک کانون زلزله که تا ساختمان مورد نظر، نیز اثرات مستقیمـی روی آسیب‌پذیری ساختمانـها دارند. به منظور مثال اگر زلزله ای با فاصله ای کمـی دورتر از شـهر رخ دهد احتمال خسارات جدی بـه سازه های بلند مرتبه و بافت جدید شاید شدیدتر از بافت های فرسوده باشد!
مطلب دیگر درون این بافت ها تعداد زیـاد افرادی کـه در آنـها سمـی کنند و بدتر از همـه آتش سوزی های بعد از زلزله بـه دلیل وجود گاز درون شبگه گسترده سازه است. با یـاداوری پلاسکو و نحوه امداد رسانی درون این نوع سازه ها صد البته نگرانی های زیـادی از این نوع سازه ها درون زمان زلزله انتظار مـی رود. البته تصور بر این هست که بدلیل مـهندسی ساز بودن این نوع سازه ها و رعایت حداقل مـهندسی درون آنـها مـی‌بایستی شرایط را بهتر کند.
البته آسیب‌پذیری این نوع بناها کاملا منوط بـه نظارت و مصالح مصرفی هست که خود نگران کننده است. بخصوص اگر این ساختمانـها درون اوج رونق ساخت و ساز تهران مثلا طی ٢٠ سال گذشته ساخته شده باشد کـه حقیقتا بر اساس مطالعات دقیق، نظارت بسیـاری کمـی درون مراحل ساخت انـها شده است. بعد باید نتیجه گرفت کـه بافت های جدید کـه عموما یک حرکت بـه سمت تجاوز بـه حریم گسلهای شمال تهران را داشته اند نیز بدلیل مسایلی کـه بیـان شد خود درون آسیب‌پذیری مستقیم و بخصوص غیر مستقیم (آتش سوزی و امداد و نجات) یکی از عوامل آسیب‌پذیری تهران بـه حساب مـی آیند.
۷- تاسیسات شـهری فرسوده و توسعه شریـانـها بدون توجه بـه ساختار شبکه ای
بدون شک توسعه تهران هماهنگ با توسعه شبکه های ابرسانی، برق، گاز و .... نبوده است. رشد سریع تهران طی چند سال کوتاه موجب شد که تا مسئولین خدمات شـهری بصورت موردی نسبت بـه تقاضای حاصله اقدام کنند. به منظور مثال اگر منطقه جدیدی احداث شد بدون توجه بـه تصویر بزرگ شبکه، بصورت مقطعی مثلا با احداث لوله ای این امر پاسخگویی شد غافل از اینکه سیستم شریـانـهای حیـاتی یک شـهر بزرگ حتما در قالب یک شبکه دیده و توسعه بر اساس افت‌وخیزهای آن صورت پذیرد، متاسفانـه شاید این اولین باری هست که درون کشور بـه این مـهم بنده اشاره مـی کنم! شرایط جریـان و مدیریت جریـان درون داخل یک شبکه پیوسته بسیـار متفاوت با وصل چند لوله و انشعاب و افزایش لوله های گاز و... ایستگاه های افزایش یـا تقلیل فشار درون مناطق جدید است.
این امر بصورت جدی شریـانـهای حیـاتی تهران را درون زمان زلزله تهدید مـی نماید و بدتر از ان غافل بودن از عملکرد شبکه ای هست که نزد مسیولان این خدمات، نادیده گرفته شده است. از سوی دیگر درون قسمت های قدیمتر شـهر بیشتر این شبکه ها قدیمـی، فرسوده و خورده شده هست که اصلا نیـازی بـه زلزله به منظور نشت و تخریب ندارد. لذا درون زمان زلزله، فرسوده بودن سیستم‌های حیـاتی شـهر درون مناطق قدیمـی و عدم نگاه شبکه ای بـه توسعه ان، هر دو منطقه قدیمـی و جدید شـهر را اسیب پذیر خواهد کرد. تبعات بی‌گازی، بی‌برقی، و بی‌آبی و ... به منظور یک شـهر زلزله‌زده با شرایط تخریب گسترده ساختمانـها عملا یک فاجعه خودبه‌خودی است.
۸- تعدد ارگانـهای تصمـیم گیر
حادثه پلاسکو علی رغم اینکه منجر بـه کشته شدن افرادی شد اما درسی خوبی به منظور مسئولین و مردم بود. مسایل گوناگونی درون تحلیل عملکرد و مدیریت بحران این ساختمان بیـان شد کـه توجه خاص بـه تعدد نـهادهای تصمـیم گیرنده درون یک امر ساده را بـه نمایش گذاشت.
تعداد زیـادی ارگان بعد از حادثه شروع بـه ملامت دیگر ارگانـها به منظور دوری از قبول مسیولیت شدند کـه درست یـا غلط بـه هر حال حاکی از یک بی برنامگی درون نـهاد های تصمـیم گیرنده بود. همانگونـه کـه در کلیـه فعالیت های کشور شاهد ان بوده و هستیم درون قوانین ما یک هم پوشانی شدید بین ارگانی بصورت سیستماتیک همـیشـه از طرف قانون گذار اعمال شده است. بنظر مـی رسد این امر طی سالیـان بیشتر هم شده هست و شاید قانون گذار از این اهرم به منظور کنترل بهتر کیفیت کارها خواسته بهره ببرد ولی درون عمل درون مسایل اورژانس بخصوص، این مکانیزم کاملا سیستم را فلج و عملکرد را بـه حداقل سوق داده است. به منظور همـین هست که قوانین زمان اضطرار توسط کشورها همواره تدوین و بلافاصله درون زمان بحرانـها شروع بـه فعالیت مـی کند. به منظور مطالعه بیشتر درباره قوانینی کـه در حال حاضز درون کشور ما فاقد ان هستیم مـی توان بـه کتاب "مدیریت بحران زمـین‌لرزه‌ها درون ایران" تالیف سال ١٣٧٦ مراجعه شود.
بدون شک این تعدد ارگان‌ها و عدم تعریف بسیـار دقیق محدوده فعالیت انـها یکی از اصولی ترین عوامل آسیب‌پذیری شـهر تهران درون زمان زلزله است. نکته اساسی دیگر اختیـارات زمان اضطرار درون تهران و محدوده فیزیکی ان بـه شـهردار تهران هست که بنده هم سالها پیش خود بـه این موضوع اصرار داشتم، اما حوزه استحفاظی مناطق ٢٢ گانـه تهران و کمـی آن‌طرفتر کـه فرمانداری مسئول بحران آن هست خود یک معضل سنگین درون زمان بحران خواهد بود.
این موضوع حتما بصورت کامل دیده شود و گرنـه درون تداخل امور و مرزبندی های فیزیکی درون زمان بحران مشکل دو چندان شاید ده ها برابر خواهد شد و به آسیب‌پذیری غیر قابل تحمل شـهر و حومـه منجر خواهد شد. امـیدوارم مسئولین این قسمت را دوبار مطالعه بفرمایند!
۹- مدیریت های کوتاه مدت شـهری
در کناب مدیریت بحران "... و به حکم ریس جمـهور مسیولیت این نـهاد بـه عهده یکی از کارمندان عالی رتبه دولت با سوابق علمـی و اجرای مناسب درون زمـینـه حوادث گذاشته شود که تا در صورت تغییرات هر چند سال یکبار درون دولت، برنامـه ریزی متوقف و یـا دستخوش تغییرات سیـاسی نشود-١٣٧٦" مکتوب است. متاسفانـه درون دوران مختلف بر اساس سیـاست های حاکم درون دولت ها، افراد درون سمت ها جابجا مـی شوند.
شاید بر اساس آنچه دولتها به منظور آن فعالیت و هزینـه کرده اند و بعد از تصاحب آن، توجیـهی به منظور نصب افراد همسو با خود درون مدیریت های مختلف قابل پذیرش باشد، اما مدیریت سوانح و بحران از این قانون حتما مستثنی باشد. تغییر مدیران بحران با هر دولت یـا درون زمان های کوتاه مدت باعث سستی برنامـه ها و گسسته شدن برنامـه های طولانی مدت قبلی مـی‌شود و عملا تمامـی هزینـه های اجرا شده، درون تغییرات از بین رفته و برنامـه های دیگر با مقاصد دیگر بدون توجه بـه انچه انجام شده رخ مـی دهد کـه این یک بحران درون سازمانی بـه حساب مـی اید.
این موضوع بسیـار پر اهمـیت بوده و نقش بسزای درون عملکرد مـیان مدت و طولانی مدت دارد. درون کشورهای پیشرفته بـه اینگونـه عمل نمـی‌کنند. بهترین افراد را درون ابتدا انتخاب و سپس بـه انـها اطمـینان و کارها را بطور کامل به منظور برنامـه ریزی و اجرا بـه انـها محول مـی‌کنند. البته یک سیستم نظارت فرا جناحی و متخصص به منظور کنترل و نظارت بر عملکرد تیم مدیریت بحران قرار مـی دهند.
متاسفانـه مدیریت های کوتاه مدت درون کشور ما و در زمـینـه بحرانـها خود یک کتاب چند جلدی را مـی تواند شکل دهد و این امر باعث شده هست که عملا سیستم مدیریت بحران کشور خود عاملی بـه عوامل آسیب‌پذیری بیفزاید. افراد ناوارد عملا از مشاوران ضعیفتر از خود بهرمند مـیشوند کـه در نتیجه سیکل باطل همچنان ادامـه پیدا کرده و مشکلات بـه قوت خود باقی مـی مانند. این درون جای هست که مدیران و مشاوران بحرانـها حتما از افراد نخبه جامعه کـه توانای شناسای مسایل و دیدن افق های اینده را درون مدیریت بحرانـها داشته باشند.
۱۰ - عدم اراده و اعتقاد قلبی بـه امکان بهبود درون مسیولین
خارجی ها مثلی دارند بر این معنا کـه اگر باوری هست راهی برایش پیدا مـی‌شود، حال این مثل درون قالب کشور ما عملا کجا قرار مـی گیرد؟ با توجه بـه تمامـی مواردی کـه در بند های بالا اشاره شد و بخصوص کوتاه بودن مدیریت ها عملا فقط قسمت اول کاهش آسیب‌پذیری کـه توان تولید درامد به منظور متولیـان امور و هم تولید شاخصه های به منظور به نمایش گذاشتن تولیدات بـه عنوان افتخارات دوره مدیریت مطرح مـی‌شود. این امر حادث از یک ناباوری به منظور کاهش آسیب‌پذیری ها و رویـارویی با زلزله هست که درون طول سی سال گذشته عملا بنده کاملا درون جلسات مختلف با ان روبرو بوده ام. روش حاکم درون بهترین شرایط این بوده کـه «اگر امد، حالا یک کاری برایش مـیکنیم»!
این عامل خود بـه پیچیدگی مسایل عملا دامن زده و خود باعث عدم حرکت بـه سوی شـهری ایمن‌تر منجر شده است. درون حالی کـه کشور مکزیک بعد از زلزله ١٩٨٥ خود با اعتقاد و بهره گیری از یک تیم خبره و خوش ذوق و کار بلد کشور را بـه جای رساندند کـه در زلزله چند ماه پیش درون همان گستره عملا درون رویـارویی با زلزله نمره عالی و قابل تحسین دریـافت د.
یـا کشور های دیگر مثل ژاپن، آمریکا، شیلی و بولیوی کـه با توجه بـه ساختارهای اقتصادی ثروتمند که تا فقیر بسیـار از ما بهتر عمل د کـه این افسوسی هست که ما از سالهای دهه ٧٠ که تا به امروز مـی‌خوریم. سالهای طلایی زیـادی را درون امر شناسای آسیب‌پذیری و مقابله با آنرا درون کشور و تهران از دست داده ایم همـه مقصریم! خداوند احد با ما درون تهران که تا به امروز مـهربان بوده ولی امـیدوارم،ان روزی نیـاید کـه مـی تواند هر لحظه باشد را ببینیم یـا بازماندگانمان ببینند کـه در تهران زلزله آمده باشد.
47237